Υπό Σ.Φ.
Στις θεωρήσεις που παραθέσαμε μέχρις εδώ, ο Ένας Άνθρωπος πηγάζει απ’ τον Θεό ως ομοούσιο με αυτόν ουράνιο πνευματικό Ον και παραμένει πάντα ενωμένος μαζί του. Αντίθετα, στις τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες, που στηρίζονται στην κλασική αφήγηση της Π. Διαθήκης για τη δημιουργία του ανθρώπου, ο άνθρωπος εμφανίζεται πλασμένος από την αρχή χοϊκός, δηλαδή χωμάτινος, με σάρκα και οστά. Ο ιουδαϊκός και ο ισλαμικός μυστικισμός, όπως είδαμε, υπερσκέλισαν το θρησκευτικό δόγμα και μίλησαν για τον θεϊκό ουράνιο Αδάμ. Θα μπορούσαμε, άραγε, να βρούμε και στον χριστιανικό μυστικισμό κάτι ανάλογο;
Ας εξετάσουμε καταρχάς αυτά τα τρία εδάφια της Γένεσης, που αναφέρονται σε δύο ξεχωριστές φάσεις: πρώτα στη δημιουργία του ανθρώπου κατ’ εικόνα και -εν δυνάμει- καθ’ ομοίωση του Θεού, και μετά στη δημιουργία του σάρκινου ανθρώπου:
Γένεσις, 1,26: και είπεν ο Θεός· ποιήσωμεν άνθρωπον κατ’ εικόνα ημετέραν και καθ’ ομοίωση…
Γένεσις, 1,27: και εποίησεν ο Θεός τον άνθρωπον, κατ’ εικόνα Θεού εποίησεν αυτόν…
Γένεσις, 2,7: και έπλασεν ο Θεός τον άνθρωπον, χουν από της γης, και ενεφύσησεν εις το πρόσωπον αυτού πνοήν ζωής, και εγένετο ο άνθρωπος εις ψυχήν ζώσαν.
Παρατηρούμε ότι, ως εικόνα του Θεού που προοριζόταν να ομοιωθεί μαζί του,1 θα ταίριαζε ένας ουράνιος θεϊκός Αδάμ. Ο οποίος, για να συλλέξει την εμπειρία που χρειαζόταν ώστε να φτάσει στην τελειότητα, θα εξελισσόταν ως «γένος Αδάμ» –κατά τη θεολογική φρασεολογία–, δηλαδή ως η γήινη ανθρωπότητα, η δημιουργία της οποίας εμφανίζεται στη Γένεση σε δεύτερη φάση.
Αλλά ας γυρίσουμε στο ερώτημα: υπάρχει ο ουράνιος Άνθρωπος στον χριστιανικό μυστικισμό; Αν ρίξουμε π.χ. μια ματιά στον Σωφρόνιο του Έσσεξ,2 βλέπουμε να μας βεβαιώνει ότι:
Κατά την αρχαία θεολογική παράδοση της ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, το ανθρώπινο γένος είναι ένα ον αλλά σε πολλές υποστάσεις (πολυϋπόστατο), όπως ακριβώς ο Θεός είναι ένα Ον σε τρία πρόσωπα.3
Σύμφωνα με τον Σωφρόνιο, το ον του ανθρωπίνου γένους μπορεί να βιωθεί όταν, μέσα από προσευχή για όλο τον κόσμο, μας δίνεται να αγαπήσουμε και να βιώσουμε όλη την ανθρωπότητα ως Έναν Άνθρωπο:
Κατά την προσευχήν υπέρ όλου του κόσμου δίδεται εις ημάς να αγαπήσωμεν το ομοούσιον ημίν γένος των ανθρώπων, να ζήσωμεν πάσαν την ανθρωπότητα ως Έναν Άνθρωπον.4
Οπωσδήποτε, η επιστροφή από το βίωμα του Ενός Ανθρώπου προκαλεί απογοήτευση:
«Επιστρέφοντες» εκ της καθαράς προσευχής εις την παχύτητα της σαρκός του κόσμου τούτου εκπίπτομεν του βιώματος του ενός ανθρώπου και βλέπομεν εκ νέου μετά λύπης ότι οι άνθρωποι δεν είναι πλήρως διαφανείς ο εις εις τον άλλον.5
Ο Ένας Άνθρωπος δεν είναι λοιπόν πραγματικότητα για την ανθρωπότητα, διότι ζούμε ακόμα στα ασφυκτικά ατομικά μας όρια. Το ανθρώπινο γένος πρέπει διά της αγάπης να γίνει ένας άνθρωπος, λέει ο Σωφρόνιος:
Η αγάπη οδηγεί στη μοναδικότητα του Όντος. Έτσι και στην Αγία Τριάδα. (…) Αυτή η αγάπη κάνει το σύνολο του Θείου Όντος μονάδα αιώνια. Κατά τον τύπο αυτής της ενότητας, το ανθρώπινο γένος πρέπει να γίνει ένας άνθρωπος. (…) Ίνα πάντες εν ώσι, καθώς συ, πάτερ, εν εμοί καγώ εν σοι, ίνα και αυτοί εν ημίν εν ώσιν (Ιω.17:21).6
Αφού όμως δεν κατοικεί ακόμα στο γήινο μέρος μας ο Ένας Άνθρωπος, πού κατοικεί; Έχει ο άνθρωπος ουράνιο μέρος, και ποια είναι η σχέση αυτού του μέρους με τον Θεό; Την απάντηση τη δίνει ο μεγαλύτερος χριστιανός θεολόγος, και μεγάλος μυστικιστής, Γρηγόριος Ναζιανζηνός:
Αν έχετε ταπεινή ιδέα για τον άνθρωπο, σας υπενθυμίζω ότι είναι το δημιούργημα του Χριστού, και η πνοή του Χριστού, και ένα αληθινό τμήμα του Χριστού. Είστε και ουράνιοι και επίγειοι. Είστε ένα δημιούργημα που αξίζει την αιωνιότητα. Δημιουργηθήκατε θεοί, και διά των παθημάτων του Χριστού προχωρείτε προς την αιώνια δόξα.7
Ο Φλορόφσκυ, μια κορυφαία αυθεντία της χριστιανικής θεολογίας, από τον οποίο δανειστήκαμε το απόσπασμα αυτό, γράφει πάλι για τον Ναζιανζηνό: «Ο Γρηγόριος χαρακτηρίζει αλλού την ψυχή ως την πνοή του Θεού ή ως ένα μικρό μέρος του Θεού».8
Έτσι, συνθέτοντας τον Γρηγόριο και τον Σωφρόνιο, που ήταν και οι δύο μεγάλοι μυστικιστές και θεολόγοι, καταλήγουμε ότι ο Ένας Άνθρωπος ζει στο ουράνιο μέρος μας, το οποίο αποτελεί μέρος του Θεού. Είναι λοιπόν θείος και ουράνιος, Ένας Εαυτός με τον Θεό.
- Αποτελεί θεολογική θέση ότι ο Αδάμ έπρεπε να βαδίσει από το κατ’ εικόνα στο καθ’ ομοίωση. Αυτή είναι η ερμηνεία των Πατέρων για το γεγονός ότι, ενώ στο 1:26 της Γενέσεως αναφέρεται ποιήσωμεν άνθρωπον κατ’ εικόνα ημετέραν και καθ’ ομοίωσιν, στο 1:27 διαβάζουμε ότι ο Θεός έφτιαξε τον άνθρωπο μόνον κατ’ εικόνα του. Από τον 2ο κιόλας αιώνα, ο άγιος Ειρηναίος της Λυών μίλησε για την αναγκαία εξέλιξη του Αδάμ: Ο Αδάμ (…) δεν πλάστηκε τέλειος. Ήταν μάλλον στην αρχή κάτι σαν ένα μικρό παιδί, που προοριζόταν να φθάσει στην τελειότητα αργότερα. Έτσι, η Ιστορία, δηλαδή η ανάπτυξη του ανθρώπου μέσα στον χρόνο, αποτελούσε στοιχείο της τελειοποιήσεώς του (Ζηζιούλας, Ιωάννης, Ελληνισμός και Χριστιανισμός, Αποστολική Διακονία, Αθήνα, 2003, σ. 192). Ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης, ένας απ’ τους κορυφαίους Έλληνες θεολόγους, γράφει για το θέμα: Ο άνθρωπος από το κατ’ εικόνα έπρεπε να φθάση στο καθ’ ομοίωση, δηλαδή στην θέωση, με την ενέργεια του Θεού και την δική του συνέργεια. (…) Μέσα στον άνθρωπο υπήρχε μια «ορμή» για να οδηγηθή από το κατ’ εικόνα στο καθ’ ομοίωση, όπως λέγει πάλιν ο άγιος Ειρηναίος.
- Σαχάρωφ Σωφρόνιος (1896-1993) – Ρώσος αρχιμανδρίτης, ζωγράφος, διανοούμενος και μυστικιστής, που βίωνε έντονα την ένωσή του με τον Λόγο. Μόνασε πολλά χρόνια στο Άγιο Όρος, όπου και έμαθε άπταιστα την ελληνική γλώσσα, πριν γίνει ιδρυτής, ηγούμενος και πνευματικός ηγέτης της Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου στο Έσσεξ της Αγγλίας.
- Η ζωή του ζωή μου, (1977), Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 2005, σ. 118.
- Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστι, Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου, Έσσεξ Αγγλίας, 1996, 1η εκδ. Μεγάλη Βρετανία, 1985, σ. 397.
- Στο ίδιο, σ. 340-341.
- Η ζωή του ζωή μου, σ. 37-38.
- π. Γ. Φλορόφσκι, Οι Ανατολικοί Πατέρες του 4ου αιώνα, Πουρναράς, Θεσ/νίκη, 1991, σ. 182.
- Οι Ανατολικοί Πατέρες του τέταρτου αιώνα, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1991, σ. 178.