Υπό Σ.Φ.
Οι μεγάλες μονοθεΐστικές θρησκείες (Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός, Ισλάμ) βλέπουν τον Άνθρωπο ως ένα δημιούργημα με φύση ξένη προς τη φύση του Θεού. Στον χριστιανισμό, οι μόνες υπάρξεις που δεν είναι δημιουργήματα αλλά προέρχονται από τον Θεό –και, ως εκ τούτου, η φύση τους είναι θεία και αποτελούν έναν κοινό Εαυτό μαζί του–, είναι ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα. Όπως ξέρουμε, ο Πατέρας γεννάει τον Υιό και εκπορεύει το Πνεύμα. Όλα τα άλλα, ο άνθρωπος, η Δημιουργία και τα όντα, είναι δημιουργήματα εκ του μηδενός, που η φύση τους είναι εντελώς διαφορετική από τη θεία φύση και εξίσου άγνωστη με αυτήν.
Ωστόσο, σε μεγάλες πνευματικές παραδόσεις της αρχαιότητας, αλλά και στο βλέμμα κάποιων κορυφαίων μυστικιστών στη μετά Χριστόν εποχή, ο τρόπος που ήρθε στην ύπαρξη ο Άνθρωπος, ο Ένας Άνθρωπος, παρουσιάζεται τελείως διαφορετικά. Θα τον βρούμε όχι ως δημιούργημα εκ του μηδενός, αλλά ως γέννημα ή απόρροια του Θεού, ως εκδήλωσή του ή ως μέρος του, όπως θα δούμε. Ως εκ τούτου, σ’ αυτές τις θεωρήσεις ο Ένας Άνθρωπος αποτελεί επίσης Έναν Εαυτό με τον Θεό, από την αρχή της ύπαρξής του, που συμπίπτει με την αρχή του Κόσμου, της Δημιουργίας. Θα τον βρούμε, ακόμα, ως Έναν Εαυτό με τον Λόγο Δημιουργό, όπως διαβάζουμε εδώ:
Στη Ριγκ Βέδα και τους Ύμνους της, ο VisvaKarman, ένας Μυστηριώδης Θεός, είναι ο Λόγος ο Δημιουργός, ένας από τους ύψιστους Θεούς, και ο ύψιστος σύμφωνα με δύο από αυτούς τους ύμνους. Είναι ο Θεός ο Δημιουργός των πάντων, ο αποκαλούμενος «Μέγας Αρχιτέκτων του Σύμπαντος» (…). (…) Στους Ύμνους της Ριγκ Βέδα ο VisvaKarman ολοκληρώνει τη «μεγάλη θυσία», δηλαδή θυσιάζει τον εαυτό του για τον κόσμο. (…) Από την άποψη της μυστικής φύσης του χαρακτήρα του, ο VisvaKarman συχνά αποκαλείται Vithoba και απεικονίζεται ως το «Θύμα», «Άνθρωπος Θεός», ή ο Αβατάρ που θυσιάζεται στον χώρο.1
Όμως θύμα υπήρξε και ο Διόνυσος, γιος του Δία, ο οποίος ήταν Ένας Εαυτός με τον Φάνητα, όπως πολλούς αιώνες π.Χ. ονόμαζαν οι ορφικοί τον Δημιουργό των πάντων. Ο Φάνης-Διόνυσος εθεωρείτο ο μονογενής υιός του Θεού, τον οποίοι αποκαλούσαν και Έρωτα που σμίγει τα πάντα, μα και Ηρικεπαίο, ένα όνομα που δήλωνε ότι εμπεριείχε άρρενα και θήλεια αρχή. Άλλο προσωνύμιό του επίσης ήταν το Μήτις, δηλαδή Σοφία.2 Ο βυζαντινός Αριστόκριτος (5ος αι.), στο έργο του «Θεοσοφία» γράφει:
Σε πολλά σημεία ο Ορφεύς αποκαλεί ενδεικτικά τον Φάνη τον μονογενή, τον υιόν του Θεού. (…) Κάνοντας λοιπόν μνεία πολλές φορές για τον μυθικό Δία και για τον Διόνυσο, τον οποίο καλεί Φάνη, παρουσιάζει αυτόν τον Φάνη ως δημιουργό των πάντων, σαν τον υιόν του Θεού, μέσω του οποίου τα πάντα φανερώθηκαν.3
Στην ορφική θεολογία, που συνθέτει σε ένα όλο τα πολλά προσωνύμια του Διόνυσου και τις πολλαπλές αφηγήσεις γι’ αυτόν –ότι ήταν π.χ. τρεις φορές γεννημένος, ότι είχε δύο μητέρες, την Περσεφόνη και τη Σεμέλη–, το παιδί Διόνυσος, με το όνομα Ζαγρεύς, τεμαχίζεται από τους εφτά Τιτάνες σε εφτά κομμάτια και ακολουθεί η καταβρόχθισή του απ’ αυτούς. Αυτό προκαλεί την κατακεραύνωση των Τιτάνων από τον Δία, ο οποίος με τη βοήθεια της Αθηνάς ανασταίνει τελικά τον Διόνυσο, να όμως που από τις στάχτες των Τιτάνων προήλθαν οι άνθρωποι…
Επομένως, αφού οι Τιτάνες καταβρόχθισαν τον Διόνυσο, κάθε άνθρωπος εμπεριέχει το θεϊκό στοιχείο, δηλαδή ένα τμήμα του Διόνυσου, μέσα στην κατώτερη τιτανική του φύση. Έτσι, ο Φάνης, ο Υιός του Θεού και Δημιουργός των πάντων, βρίσκεται ταυτόχρονα ως Διόνυσος μες σε όλη την ανθρωπότητα. Φαίνεται λοιπόν λογικό ότι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, ως Ελευθερεύς ή ως Λύσιος –που σημαίνουν και τα δύο αυτός που ελευθερώνει– ή ως Ίακχος στα Ελευσίνια μυστήρια, είναι ο Διόνυσος που θα ελευθερώσει κάθε ανθρώπινη ψυχή, όπως λέει εδώ ο χριστοκεντρικός και πυθαγόρειος μύστης Σπυρίδων Νάγος (1868-1933):
Ο Διόνυσος ο Ζαγρεύς, ο αθάνατος, έχει εξουσία επί όλων των ανθρώπων. Θα είναι ελευθερωτής πάσης ανθρωπίνης ψυχής, θα μεταβάλλει κάθε ανθρώπινη ψυχή σε ψυχή Θεού.4
Στα ερμητικά κείμενα,5 τώρα, ο Πατέρας των πάντων, ο Ποιμάνδρης (Ποιμήν ανδρών), γεννάει τον Άνθρωπο ίσο με τον Εαυτό του… Συνεπώς, κι εδώ ο Άνθρωπος είναι θεϊκός και ενωμένος με τον Θεό:
Κι ο πατέρας όλων, ο Νους, που είναι ζωή και φως, γέννησε τον Άνθρωπο, ίσο με τον Εαυτό του, τον οποίο και αγάπησε ως γέννημα δικό του. Κι ήταν πανέμορφος ο άνθρωπος, γιατί είχε την εικόνα του Πατέρα του. Επειδή ο Θεός αγάπησε την ίδια του τη μορφή, του παρέδωσε όλα του τα δημιουργήματα.
Στον ιουδαϊκό εσωτερισμό, την περίφημη Καμπαλά, ο Ένας Άνθρωπος είναι Υιός Θεού και η εκδήλωση του Θεού, όταν ο Θεός αποφασίζει να δημιουργήσει. Αποτελεί, επίσης, το πρότυπο της Δημιουργίας. Δανειζόμαστε τα παρακάτω συνοπτικά, από μια εργασία των γνωστών αστροφυσικών, Μάνου Δανέζη και Στράτου Θεοδοσίου:
H Kαμπαλά, εκτός από τον αιώνιο και απέραντο Θεό, τον «Eν Σοφ» ή «Aιν Σοφ» (AIN SUPH), το άνευ ορίων, το ασύλληπτο κι απερίγραπτο για την ανθρώπινη διάνοια EN, που εκφράζεται κυριολεκτικά απ’ την ελληνική λέξη «άπειρος», αναγνωρίζει κι άλλες δέκα δυνάμεις, τις «Sefiroth», που αποτελούν τις εξωτερικές εκδηλώσεις του ενός και μοναδικού Θεού. Tο Σύμπαν εξήλθε εκ του μηδενός, εκ του μη όντος. O Aιν Σοφ εξεδηλώθη διά μιας πρώτης αρχής, δι’ ενός προτύπου της δημιουργίας ή του μακρόκοσμου, που καλείται Mπαρ Iλαά (Yιός Θεού) ή Aδάμ Kαδμόν (ADM QDMUN), o Aρχέγονος ή Aρχέτυπος άνθρωπος.
Παρομοίως, ως η πρώτη απόρροια του Απολύτου και πρότυπο του Σύμπαντος εμφανίζεται ο Άνθρωπος και στον ισλαμικό μυστικισμό, όπως διαβάζουμε στο βιβλίο για το Ισλάμ που έγραψε ο Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος:6
Ο άνθρωπος δεν νοείται μόνον ως σκοπός της κτίσεως, αλλ’ επίσης, εις την ιδανικήν του φύσιν, ως η πρώτη απόρροια του Απολύτου, η οποία αντανακλά όλα τα θεία κατηγορήματα και η οποία αποτελεί το αρχέτυπον του σύμπαντος.
Σε άλλο βιβλίο πάλι για το Ισλάμ, διαβάζουμε ότι στις ενοράσεις τού μεγάλου μυστικιστή Αλ Χαλάτζ (858-922), ο Ένας Άνθρωπος παρουσιάζεται ως η εικόνα του Θεού, διά της οποίας ο Θεός φανερώνεται και με την οποία ταυτίζεται. Έτσι, πάλι ο Άνθρωπος εμφανίζεται ως Ένα με τον Θεό:
[Ο Θεός] κοίταξε στην αιωνιότητα και έφερε στο προσκήνιο από τη μη ύπαρξη μια εικόνα, μια εικόνα του Εαυτού Του, προικισμένη με όλες Του τις ιδιότητες και όλα Του τα ονόματα: τον Αδάμ. Το θεϊκό βλέμμα έκανε αυτή την μορφή να είναι η εικόνα Του εις τους αιώνες. Ο Θεός την χαιρέτησε, την δόξασε, την επέλεξε και, στον βαθμό που Εκείνος φανέρωνε τον Εαυτό Του μέσα από αυτήν και μέσω αυτής, αυτή η δημιουργημένη μορφή έγινε Εκείνος, Εκείνος!7
- Ε.Π.Μπλαβάτσκυ, Μύστες, Απόκρυφο και Μαγικές Τέχνες, Βιβλίο Α΄, Θεοσοφικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2015, σ. 304-305. Οι Βέδες είναι οι ιερές Γραφές του Ινδουϊσμού. Σημειώνουμε ότι αυτή η θυσία παραπέμπει ευθέως στο αρνίο το εσφαγμένο από καταβολής κόσμου (Αποκάλυψη,13:8), που είναι ο Λόγος Χριστός – ο οποίος επανέλαβε τη θυσία του στο γήινο πεδίο, όπου και έδειξε τον Εαυτό του όπως ήταν από την αρχή της Δημιουργίας: Θεάνθρωπος.
- Ο Φάνης ταυτίζεται με τη Σοφία, όπως ακριβώς στον χριστιανισμό ο Λόγος ταυτίζεται με τη Σοφία του Θεού.
- Ορφικά, τόμ. 3ος, Κάκτος, Αθήνα, 2003, σ. 146-149.
- Περιοδικό Ιδεοθέατρον, τ. 6, σ. 56.
- Χρονολογούνται μεταξύ 2ου π.Χ. έως τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Εντούτοις, εάν πράγματι απηχούν τη σοφία του Τρισμέγιστου Ερμή, στον οποίο αποδίδονται, ο πυρήνας τους ενδέχεται να είναι κατά πολύ αρχαιότερος. Διάλογος Ποιμάνδρης, παράγραφος 12, μτφ.: Περικλής Ροδάκης.
- Γιανουλάτος Αναστάσιος, Ισλάμ – Θρησκειολογική Επισκόπησις, (1979), Ακρίτας, Αθήνα, 2006.
- Ρέυνολντ Νίκολσον, Η έννοια του προσώπου στον Σουφισμό, Αρμός, Αθήνα, 2010, σ. 107.