Ο Ένας Εαυτός και οι δύο ελεύσεις του – Μέρος Γ’

← Μέρος Β’

Υπό Σ.Φ.

Ο Ένας Εαυτός στο Ισλάμ

Στο σημείο αυτό, ας κάνουμε μια μικρή ανασκόπηση. Είδαμε ότι ο ινδουιστικός και ο αρχαιοελληνικός εσωτερισμός αναφέρονται στον Δημιουργό των πάντων, που είναι ταυτόχρονα και ο θυόμενος Άνθρωπος Θεός. Είδαμε ακόμα ότι οι μυστικιστές του Ιουδαϊσμού και του Ισλάμ, αισθανόμενοι ότι κάτι έλειπε ανάμεσα στον Θεό από τη μία και στον άνθρωπο και τον Κόσμο από την άλλη, γεφύρωσαν αυτό το χάσμα με τον Έναν Άνθρωπο, που ήταν η πρώτη απόρροια και εκδήλωση του Θεού –όπως και το πρότυπο του Σύμπαντος– και, επομένως, ήταν ένα μαζί του, Ένας Εαυτός. Επιπλέον στην Καμπάλα, ο Ένας Άνθρωπος είναι ο Μεσσίας.

Αλλά και στο Κοράνι υπάρχει ο όρος Μεσσίας, ο οποίος αποδίδεται δώδεκα φορές στον Ιησού, και αποκλειστικά σ’ αυτόν. Επιπλέον λέγεται, όπως θα δούμε παρακάτω, ότι ο Ιησούς είναι όμοιος με τον Αδάμ. Ας θυμίσουμε εδώ ότι στο Ισλάμ, όπως και στον Ιουδαϊσμό, απορρίπτεται απόλυτα η ιδέα ότι ο Θεός μπορεί να έχει Υιό ή να είναι Τριαδικός. Αντιγράφουμε κατά λέξη από τη μετάφραση του Κορανίου, που έγινε από μια επιτροπή Αράβων ελληνιστών καθηγητών του περίφημου αρχαίου Πανεπιστημίου του Καΐρου ελ Έζχερ, για λογαριασμό του πρώην βασιλιά Φαχντ της Σαουδικής Αραβίας:¹

σ.139, Σούρα ελ-Νισά
171. Ο Χριστός Ιησούς, ο γιος της Μαριάμ,
δεν είναι περισσότερο από Απόστολος του ΑΛΛΑΧ,
κι ο Λόγος Του προς τη Μαριάμ, κι ένα Πνεύμα απ’ Αυτόν (τον ΑΛΛΑΧ).
Πιστεύετε λοιπόν στον ΑΛΛΑΧ και στους Αποστόλους του και μη λέτε «Τριάδα».

Έτσι, όταν το Κοράνι μιλάει για Λόγο εννοεί απλώς τον λόγο του Θεού, του οποίου έκφραση είναι το ίδιο το Κοράνι. Κι όταν μιλάει για το Άγιο Πνεύμα δεν το εννοεί βέβαια όπως ο Χριστιανισμός, ως το τρίτο δηλαδή Πρόσωπο του Θεού, αλλά, απλώς, ως το Πνεύμα του Θεού. Όπως ακριβώς και στην Π. Διαθήκη, με τη διαφορά ότι, στο Κοράνι, ο όρος «Άγιο Πνεύμα» συναντάται μία τουλάχιστον φορά:

Σούρα ελ-Ναχλ
102: Πες, ότι το Άγιο Πνεύμα έφερε
την αποκάλυψη απ’ τον Κύριό σου –με την Αλήθεια–,
ώστε να σταθεροποιεί αυτούς που πίστεψαν,
και τα χαρούμενα νέα στους μουσουλμάνους.

Σε ό,τι αφορά την παρουσία της Μαρίας στο Κοράνι, ο αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος γράφει: Εις δέκα τρία κεφάλαια αναφέρεται η «Μαριάμ» με τιμητικόν τρόπον (…).² 

Για την ακρίβεια, ενώ στην Καινή Διαθήκη βρίσκουμε το όνομα της Μαρίας 19 φορές, στο Κοράνιο εντοπίζουμε 34 αναφορές σ’ αυτήν!

Πρέπει επίσης να τονίσουμε, ότι η ισλαμική θεολογία είναι κάθετα αντίθετη στην ιδέα ότι ο Θεός ενανθρωπίστηκε. Η ιδέα της ενσάρκωσης του Θεού (hulul) θεωρείται απαράδεκτη. Έτσι, ο Χριστός είναι στο ιερό βιβλίο του Ισλάμ μια εξαιρετική ύπαρξη, ένας μεγάλος Απεσταλμένος Προφήτης και ο Μεσσίας, ένας από τους τρεις κορυφαίους Προφήτες μαζί με τον Μωυσή και τον Μωάμεθ, αλλά παραμένει πάντα ένας φυσιολογικός γήινος άνθρωπος, δούλος του Θεού.

Επιπλέον, στο Κοράνι υπάρχει η δήλωση ότι στον σταυρό δεν ανέβηκε ο Χριστός –ο οποίος ανελήφθη στους ουρανούς–, αλλά ένα ομοίωμά του, και ότι στην εποχή της Τελικής Κρίσης ο Χριστός θα επιστρέψει για να αντιμετωπίσει τον Αντίχριστο. Αυτή είναι η ερμηνεία της Δευτέρας Παρουσίας του. Τέλος, βρίσκουμε στο Κοράνι τη θέση ότι ο Χριστός ανήγγειλε κάποιον Απόστολο που θα έρθει μετά απ’ αυτόν, εξ ου και οι θεολόγοι του Ισλάμ βεβαιώνουν ότι ο Μωάμεθ ήταν ο Παράκλητος που υποσχέθηκε ο Χριστός. Ισχυρίζονται μάλιστα ότι τα ευαγγέλια μιλούσαν για «Περικλυτό», λέξη ομηρική που σημαίνει ένδοξος, κι όχι για «Παράκλητο», κι ότι παραποιήθηκαν εσκεμμένα, για να μη γίνει η ταύτιση του «Αχμέντ» (το οποίο είναι συνώνυμο του Μωχάμεντ, που εμείς το προφέρουμε Μωάμεθ), που σημαίνει επίσης ένδοξος, με το “Περικλυτός”. Ιδού η σούρα στην οποία στηρίζονται όλα αυτά:

σ. 867 – Σούρα ελ-Σαφ
6. Και (ανάγγελλε στον λαό σου) τον Ιησού –τον γιο της Μαριάμ– όταν είπε:
«Ω παιδιά του Ισραήλ! Είμαι ο Απεσταλμένος του ΑΛΛΑΧ σ’ εσάς,
για να επικυρώσω το Νόμο (που ήλθε) πριν από εμένα,
και να σας αναγγείλω την ευχάριστη είδηση
για έναν Απόστολο που θα έλθει μετά από εμένα,
και που το όνομά του είναι Άχμεντ».
Αλλά όταν τους παρουσίασε τα (ολοφάνερα) Σημεία
Είπαν: «Αυτή είναι φανερή μαγεία!»

Ο Μωάμεθ θεωρείται λοιπόν ο τελευταίος σε μια σειρά Απεσταλμένων, και ο μεγαλύτερος των Προφητών. Όμως είναι και αυτός ένας άνθρωπος, όπως όλοι οι Προφήτες. Ο Καθηγητής του Παν/μίου του Στρασβούργου, Αστέριος Αργυρίου, παρατηρεί:³

Ο Μωάμεθ δεν απομακρύνθηκε ποτέ από την ιδέα ότι ήταν ένας αμαρτωλός όπως όλοι οι άνθρωποι. Ο ελεήμων Θεός τον προτρέπει: Ζήτησε συγγνώμη για τις αμαρτίες σου και μεγάλυνε τη δόξα του Κυρίου σου.

Περαιτέρω, βρίσκουμε να λέγονται στο Κοράνι πράγματα για τον Ιησού Χριστό τα οποία του αποδίδουν κάποιες μοναδικότητες, κι είναι ανάγκη να τα παραθέσουμε. Ας δούμε π.χ. τι γράφει σχετικά, ο πρώην μουφτής της Κομοτηνής Τζεμαλή Μέτσο (+2019), για τη μοναδική ομοιότητα του Ιησού με τον Αδάμ:⁴

Ο άγιος Αδάμ πλάστηκε κατευθείαν απ’ τον Θεό, δίχως την ανάγκη μιας μάνας κι ενός πατέρα. (…)
Αυτός που πλάστηκε στη μήτρα από το πνεύμα του Θεού είναι μόνον ο Ιησούς. Στη Σούρα Αλ Ιμράν, εδάφιο 59, είναι γραμμένο: «Η κατάσταση του Ιησού μπροστά στον Αλλάχ είναι όμοια μ’ εκείνη του Αδάμ, που τον έπλασε από χώμα κι έπειτα του είπε: ‘ Γεννηθήτω’ και έγινε».

Ο Ιησούς είναι, λοιπόν, ο μοναδικός που πλάστηκε στη μήτρα της μητέρας του από το πνεύμα του Θεού. Έτσι μόνον αυτός είναι όμοιος με τον Αδάμ, διότι πλάστηκε απευθείας από τον Θεό, με την εμφύσηση του Πνεύματος του Θεού, όπως έγινε και με τον Αδάμ. Όμως υπάρχει κι άλλη μια μοναδικότητα που αναφέρεται στον Ιησού και αφορά την ίδια τη μητέρα του, κι αυτή είναι το ότι διατήρησε την αγνότητά της και μετά τη γέννηση του γιου της:

σ. 481 – Σούρα ελ-Ενμπιγιά
91. Και θυμήσου αυτήν που φύλαξε την αγνότητά της.
Εμφυσήσαμε μέσα της από το Πνεύμα Μας (με τον άγγελο)
και κάναμε αυτήν και τον γιο της ένα (άξιο θαυμασμού) Σημείο
για όλους τους λαούς.

Τέλος, μια τρίτη μοναδικότητα έχουμε στο γεγονός ότι ο Ιησούς, και μόνο αυτός, είναι ο Μεσσίας.

Εντούτοις, εκείνος που θεωρείται στο Ισλάμ ο ανώτερος, και ο τελευταίος, μιας σειράς Προφητών που στάλθηκαν σε διάφορους λαούς στην Ιστορία, είναι βέβαια ο Μωάμεθ. Ως εκ τούτου, απ’ τους μυστικιστές του Ισλάμ (τους αποκαλούμενους και “Σούφι”) ο Ένας Άνθρωπος δεν συνδέθηκε με τον Ιησού, όπως θα περιμέναμε λόγω της ομοιότητάς του με τον Αδάμ, αλλά με τον Μωάμεθ. Παραθέτουμε από το βιβλίο του μελετητή του Ισλάμ, Ρέυνολντ Νίκολσον, Η έννοια του προσώπου στον Σουφισμό:

(…) κάθε Σούφι πιστός στο Ισλάμ (…) οφείλει να αναγνωρίσει ότι πάνω από τους αγίους, ακόμα και από τον τελειότερό τους, βρίσκεται ο Προφήτης Μωάμεθ. Η θρησκευτική ζωή στο Ισλάμ δεν θα μπορούσε να βρει το υπέρτατο ιδανικό της πουθενά αλλού πέρα από το πρόσωπο του Μωάμεθ.
Θα μπούμε επομένως στην καρδιά του θέματός μας αν αρχίσουμε να εξετάζουμε ποιες είναι οι σχέσεις που οι Μουσουλμάνοι, και ιδίως οι Σούφι, πιστεύουν ότι υφίστανται ανάμεσα στον Προφήτη και τον Θεό από τη μια πλευρά, και ανάμεσα στον Προφήτη και σ’ εκείνους από την άλλη.
Αν αυτό το ερώτημα είχε απαντηθεί με βάση μόνον το νόημα του Κορανίου και τις πρώιμες παραδόσεις, ο Μωάμεθ, αντί να είναι ανώτερος από τον Σούφι wali [άγιος] και τους Σιίτες Ιμάμηδες, δεν θα ήταν άξιος ούτε τα κορδόνια τους να λύσει.
Τόσο οι wali όσο και οι Ιμάμηδες είναι, κατά μία έννοια, θείοι άνθρωποι, πραγματικά ένα με τον Θεό, ενώ αντιθέτως ο Μωάμεθ, όπως περιγράφεται στο Κοράνι, δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένας άνθρωπος υποκείμενος στην ανθρώπινη αδυναμία, ο οποίος δέχεται κατά διαστήματα την θεία αποκάλυψη, όχι από τον Θεό, αλλά από έναν άγγελο. Δεν έχει δει ποτέ τον Θεό, δεν γνωρίζει τα μυστικά Του, δεν μπορεί να προβλέψει το μέλλον, δεν μπορεί να πραγματοποιήσει κανένα θαύμα: είναι μονάχα ο υπηρέτης και ο αγγελιαφόρος του Αλλάχ.⁵

Πώς άλλαξε, λοιπόν, η εικόνα του Μωάμεθ; Σύμφωνα με τον Νίκολσον:

(…) όταν το Ισλάμ επεκτάθηκε στη Δυτική Ασία και ήρθε σε επαφή με αρχαίες παραδόσεις, αισθήματα και πεποιθήσεις τις οποίες ήταν αδύνατο να ξεριζώσει και οι οποίες διείσδυσαν σ’ αυτό από όλες τις κατευθύνσεις (…) η αντίληψη για το πρόσωπο του Προφήτη μετασχηματίστηκε ώστε να ικανοποιεί την θρησκευτική συνείδηση.⁶

Τότε, λέει ο Νίκολσον, εμφανίστηκε η ιδέα της προΰπαρξης του Μωάμεθ – δεν εννοεί βέβαια σε μια προηγούμενη ζωή, αλλά σε μια πρωταρχική πνευματική ουράνια κατάσταση, η οποία θα ταυτιστεί από τους μυστικούς τρεις αιώνες αργότερα με τον ουράνιο Αδάμ, τον ουράνιο τέλειο Άνθρωπο.

Η ιδέα της προΰπαρξης του Μωάμεθ προέρχεται από τις χαντίθ [αναγγελία, διήγηση, παράδοση], που αφορούσαν πράξεις και κουβέντες του Μωάμεθ οι οποίες δεν υπήρχαν στο Κοράνι, και οι οποίες καταγράφηκαν δύο και περισσότερο αιώνες μετά τον θάνατό του σε τεράστιες συλλογές. Η συνέχεια είναι κάπως μεγάλη, αλλά αξίζει τον κόπο. Γράφει ο Νίκολσον:

Σε μία πρώιμη εποχή, το δόγμα της προΰπαρξής του [του Μωάμεθ] θεμελιώθηκε μεταξύ των Σιιτών, και σύντομα το υιοθέτησαν επίσης και οι Σουνίτες. Το συναντάμε σε πολλές ρήσεις οι οποίες αποδίδονται στον Μωάμεθ· επί παραδείγματι, στη διάσημη Χαντίθ: «Εγώ ήμουν Προφήτης ενόσω ο Αδάμ βρισκόταν ακόμα μεταξύ νερού και πηλού», δηλαδή πριν δημιουργηθεί το σώμα του Αδάμ.
Η προϋπάρξασα μορφή του Μωάμεθ, το πρώτο πράγμα που δημιούργησε ο Θεός, έγινε αντιληπτή ως ένα ουράνιο φως: αυτό το φως ενσαρκώθηκε στον Αδάμ και σε όλη τη σειρά των Προφητών έπειτα από εκείνον, από γενιά σε γενιά, μέχρι την οριστική του εμφάνιση, σύμφωνα με τους Σουνίτες, στο πρόσωπο του ίδιου του Μωάμεθ· σύμφωνα με τους Σιίτες πέρασε απ’ τον Μωάμεθ στον Αλή και στους Ιμάμηδες του οίκου του.⁷

Οι Σούφι έκαναν χρήση αυτής της θεωρίας με τον δικό τους τρόπο. Κατ’ αυτούς, το Φως του Μωάμεθ ταυτίζεται με το Θείο Πνεύμα το οποίο ο Θεός εμφύσησε στον Αδάμ, με το νεοπλατωνικό Νου, που είναι η πρώτη απορροή από το Εν, και με τον Λόγο, ο οποίος, σύμφωνα με ορισμένους χριστιανούς Γνωστικούς, ενσαρκώνεται στους Προφήτες και συνεχίζει τον κύκλο της Αποκάλυψης. Η διδασκαλία του ισλαμικού Λόγου [σ.σ.: εννοεί ότι στον Μωάμεθ αποδόθηκαν κάποια βασικά χαρακτηριστικά του Λόγου , όπως συνοψίζονται πιο κάτω από το Νίκολσον], όπως θα μπορούσε σωστά να αποκληθεί, προσλαμβάνει διαφορετικές μορφές και διατυπώνεται με έναν τόσο μυστικιστικό τρόπο, ώστε οι λεπτομέρειές του είναι συχνά δύσκολο να κατανοηθούν. Ωστόσο, τα βασικά χαρακτηριστικά είναι αρκετά ξεκάθαρα.
Ο Μωάμεθ, δηλαδή η ουσιώδης Ιδέα του Μωάμεθ σε αντίθεση με τη γήινη εκδήλωσή της, θεωρείται πρωτίστως ως το κέντρο και η εμψυχωτική αρχή ολόκληρου του δημιουργημένου σύμπαντος, το πνεύμα κι η ζωή όλων των πραγμάτων, και δευτερευόντως ως ο Μεσίτης της θείας Χάριτος, ο δίαυλος μέσω του οποίου ο Θεός μεταδίδει τη γνώση του Εαυτού Του στους πιστούς Του και τους κληροδοτεί κάθε πνευματικό δώρο.
Μιλώντας για τον Χαλάτζ αναφέρθηκα στην παράδοση, την οποία οι Σούφι παρέλαβαν από τον Ιουδαϊσμό, ότι ο Θεός δημιούργησε τον Αδάμ κατ’ εικόνα Του. Κατά τον Χαλάτζ αυτό σήμαινε πως ο Θεός φανέρωσε τον Εαυτό Του με τον Αδάμ, που έδωσε σάρκα και οστά στην θεία φύση εν γένει – τόσο στη θεϊκή όσο και στην ανθρώπινη.
Ο Ibnu I-Arabi τον 13ο αιώνα και ο Abdu I-Karim al-Jili τον 14ο έθεσαν την θεωρία του Hallaj ως βάση μεγαλεπήβολων εικασιών, όπου η θέση του Αδάμ καταλαμβάνεται από τον Μωάμεθ, ο οποίος (…) ταυτίζεται τώρα με τον ιδεώδη τύπο της ανθρώπινης φύσης, τον Τέλειο Άνθρωπο.
Αυτός είναι ο Χαλίφης του Αλλάχ, ο Τοποτηρητής του Θεού, ο Θεός Άνθρωπος, ο οποίος έχει κατεβεί σ’ αυτή τη γήινη σφαίρα για να φανερώσει τη δόξα Εκείνου που έδωσε ύπαρξη στο σύμπαν. Το σύμπαν δεν είναι παρά το αντίγραφο της Ιδέας του Μωάμεθ, τη στιγμή ακριβώς που η Ιδέα του Μωάμεθ είναι το αντίγραφο του Θεού. Ο Τέλειος Άνθρωπος είναι ο μικρόκοσμος, το σύμπαν ο μακρόκοσμος.⁸

Επίσης, στη σ. 141, ο Νίκολσον μιλάει για τον πνευματικό Μωάμεθ ως τον Ουράνιο Άνθρωπο:

(…) αρχετυπικό Πνεύμα του Μωάμεθ, τον Επουράνιο Άνθρωπο, που δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα Θεού και θεωρήθηκε ως μια κοσμική δύναμη από την οποία εξαρτάται η τάξη και η διατήρηση του σύμπαντος.

Ο καθηγητής Αστέριος Αργυρίου, τώρα, σχολιάζει για το ίδιο θέμα:

(…) Η αναλογία του θείου και του ανθρωπίνου αποκαλύπτεται σε σχέση με τον Καθολικό Άνθρωπο. Πράγματι, καμιά συσχέτιση μεταξύ Θεού και Ανθρώπου δεν θα μπορούσε να υπάρξει αν ο Θεός δεν αποκαλυπτόταν διά μέσου ενός πρωτοτύπου που είναι συγχρόνως καθολικό και ανθρώπινο. Γιατί πώς ο άνθρωπος θα συσχετιζόταν με το Άπειρο; (…) Ο Ibn Arabi, ο πιο μεγάλος μυστικός νους των Αράβων, θα αναπτύξει πολύ ευρύτερα την έννοια αυτή. Η διδασκαλία του έχει για επίκεντρο την περί Λόγου θεωρία. Από οντολογική άποψη, ο Λόγος είναι ο ίδιος ο Θεός. Πραγματικότης των πραγματικοτήτων, αιώνια Αρχή της δημιουργίας και Δεξαμενή των ιδεατών νοών και των σταθερών αρχετύπων του κόσμου του γίγνεσθαι. Από μυστικιστική όμως άποψη, ο Λόγος εκφράζει την πραγματικότητα του Μωάμεθ. (…) ο προαιώνιος Μωάμεθ, ενεργητικός Νους ή Λόγος, θεωρείται ως «μεσάζων μεταξύ της θείας και της ανθρωπίνης ουσίας».⁹

Να λοιπόν που βρίσκουμε στο εσωτερικό Ισλάμ πάλι τον Λόγο, που είναι στη μυστική του φύση ο Ένας Άνθρωπος… 

Τελειώνοντας, ας αναφερθούμε εδώ στην ιδιόμορφη πνευματική φυσιογνωμία του Αλ Χαλάτζ. Είδαμε ότι στη θέση του Θεανθρώπου στον ουρανό, ο οποίος κατέβηκε και στη Γη, τοποθετείται ο Μωάμεθ. Όμως ο Αλ Χαλάτζ, που βίωνε τη συγχώνευσή του με τον Θεό¹⁰ και πλήρωσε με σταυρικό θάνατο¹¹ για τη διακήρυξή του Εγώ είμαι η Αλήθεια, δεν αισθάνεται εντάξει μ’ αυτό. Αλλού τον οδηγεί το εσωτερικό του βίωμα. Λέει ο Νίκολσον (σ. 109-110):

Ενώ ο Χαλάτζ διατρανώνει την προΰπαρξη του Μωάμεθ ως το Φως από το οποίο εκπορεύεται κάθε προφητεία, δεν είναι ο Μωάμεθ αλλά ο Χριστός εκείνος στον οποίο βρίσκει τον τέλειο τύπο του «θεωμένου ανθρώπου», του οποίου το πρόσωπο δεν αφανίζεται, αλλά μεταμορφώνεται και λαμβάνει υπόσταση, έτσι ώστε προβάλλει ως προσωπικός μάρτυρας και αντιπρόσωπος του Θεού, αποκαλύπτοντας μέσα από τον εαυτό του τον Δημιουργό μέσα από τον οποίο εκείνος υπάρχει, την Δημιουργική Αλήθεια μέσα στην οποία βρίσκεται όλη του η ύπαρξη.
Θα συμφωνήσετε μαζί μου πως αυτή είναι μια ασυνήθιστη θεωρία στα χείλη ενός Μωαμεθανού. (…) Μια θεωρία που περιγράφεται έστω και μεταφορικά ως hulul [ενσάρκωση], δεν θα μπορούσε να ριζώσει στο Ισλάμ. Χάθηκε με τον Χαλάτζ και τους αυτόπτες μαθητές του.

Μερος Δ’ →

1. Τα αποσπάσματα που παραθέτουμε είναι από αυτή την έκδοση. Σούρα σημαίνει κεφάλαιο.
2. Γιανουλάτος, Αναστάσιος, Ισλάμ – Θρησκειολογική Επισκόπησις, (1979), Ακρίτας, Αθήνα, 2006, σ. 150.
3. Κοράνιο και Ιστορία, (1974), Αποστολική Διακονία, Αθήνα, 1992, σ. 115.
4. Ο μουφτής είναι ερμηνευτής του Κορανίου για την απόδοση δικαιοσύνης.
5. Εκδόσεις Αρμός, Αθήνα, 2010, σ. 167-168.
6. Στο ίδιο, σ. 169.
7. Ο Αλή ήταν εξάδελφος του Μωάμεθ, περίπου 30 χρόνια μικρότερος, στενός σύντροφός του κι ο πρώτος που τον πίστεψε ως Προφήτη. Παντρεύτηκε τη μοναχοκόρη του Μωάμεθ, τη Φατίμα.
8. Στο ίδιο, σ. 169-173.
9. Στο ίδιο, σ. 148-152.
10. Αντιγράφουμε από το βιβλίο του Νίκολσον (σ. 108-109) κάποιους ενδεικτικούς στίχους του Χαλάτζ απευθυνόμενους στον Αλλάχ: Το Πνεύμα Σου αναμιγνύεται στο πνεύμα μου/σαν το κρασί με καθαρό νερό. Ό,τι σ’ αγγίζει, μ’ αγγίζει./Ιδού, παντού και πάντα Εσύ είσαι εγώ.
11. Ο θεολόγος Γρηγόριος Ζιάκας, που προλογίζει το βιβλίο του Νίκολσον, γράφει για τον Αλ Χαλάτζ: Η πεποίθησή του για την τελική ένωσή του με τον Θεό ήταν τόση, ώστε όταν οδηγούνταν στον τόπο της σταύρωσής του, χόρευε και γελούσε. Έκπληκτοι οι μαθητές του τον ρωτούσαν: «ώ διδάσκαλε, πώς φθάνεις σε τέτοια κατάσταση;» Κι εκείνος απαντούσε: «με την αγάπη του Θεού, η οποία τόσο πολύ ελκύει εκείνους που ποθούν την ένωση». Και τη στιγμή που τον σταύρωναν είπε: «Δόξα σε Σένα, Θεέ, για ό,τι κι αν κάνεις, και δόξα σε Σένα, για ό,τι κι αν επιθυμείς», φράσεις Ευαγγελικές που θυμίζουν και ιερό Χρυσόστομο.