Ο Θιβετανός, ένας Ανατολίτης Δάσκαλος, επομένως κάποιος του οποίου η άποψη έχει ιδιαίτερη βαρύτητα σε τέτοια θέματα, γράφει πως, γενικά, η Ανατολή δεν έκανε μαζική χρήση της αρχαίας σοφίας της:
Η Ανατολή είχε τη διδασκαλία αυτή για αιώνες και πρόσφερε πολυάριθμα σχόλια πάνω σ’ αυτή, έργο των λαμπρότερων αναλυτικών διανοιών που γνώρισε ποτέ ο κόσμος, όμως δεν έκανε μαζική χρήση της γνώσης και οι λαοί της Ανατολής, σαν σύνολο, δεν επωφελήθηκαν απ’ αυτή.1
Ποιες θα μπορούσε να είναι οι αιτίες γι’ αυτή την κατάσταση; Κατά τον Θιβετανό,
(…) στην Ανατολή ο παράγοντας της θέλησης απουσιάζει. Ο Ανατολίτης, ιδιαίτερα ο κάτοικος της Ινδίας, έχει έλλειψη θέλησης, δυναμικού κινήτρου και της ικανότητας να ασκεί την εσώτερη εκείνη πίεση στον εαυτό του, η οποία θα προκαλέσει σαφή αποτελέσματα. Γι’ αυτό και ο ιδιαίτερος αυτός πολιτισμός είναι τόσο απροσάρμοστος στον σύγχρονο πολιτισμό και γι’ αυτό ο λαός της Ινδίας έχει κάνει τόση μικρή πρόοδο στις γραμμές της τακτοποιημένης δημόσιας και εθνικής ζωής, και γι’ αυτό είναι τόσο πίσω χρονικά όσον αφορά την πολιτισμένη ζωή. Γενικεύοντας, ο Δυτικός είναι θετικός, χρειάζεται την κατευθυντήρια δύναμη της ψυχής και μπορεί να την παραγάγει με πολύ λίγη διδασκαλία.2
Σχετίζεται άραγε αυτή η παθητική συλλογική ιδιοσυγκρασία και με την ινδική αδυναμία σύλληψης της ιδέας της Ιστορίας, στην οποία αναφέρεται ο Χέγκελ;
Όποιος αρχίζει να εξοικειώνεται με τους θησαυρούς της ινδικής λογοτεχνίας εντυπωσιάζεται απ’ το γεγονός ότι αυτή η χώρα, η τόσο πλούσια σε πνευματικά δημιουργήματα, τα οποία μάλιστα διακρίνονται για τη βαθύτητά τους, δεν έχει ιστορία – σε διαμετρική αντίθεση με την Κίνα: ένα βασίλειο που διαθέτει εξαίρετη κι ενδελεχή εξιστόρηση, εκτεινόμενη ως τα πανάρχαια χρόνια.3
Εν πάση περιπτώσει, το ότι η ανατολική ψυχοσύνθεση είναι τόσο βαθιά διαφορετική από τη δυτική, εξηγεί γιατί ο Θιβετανός εκφράζεται τόσο αυστηρά για τους Ινδούς που έρχονται ως δάσκαλοι στη Δύση:
Ολόκληρη η επιστήμη της αναπνοής είναι δομημένη γύρω από τη χρήση της ιερής λέξης, του ΟΜ. Η χρήση της λέξης προορίζεται για εκείνους τους ζηλωτές που ειλικρινά δεσμεύονται να βαδίσουν την οδό, αλλά διαδόθηκε, και η χρήση της υποδείχθηκε από πολλούς αδίστακτους δασκάλους, ιδιαίτερα απ’ τους σουάμι που έρχονται απ’ την Ινδία, ποζάρουν σαν Άγιοι Άνθρωποι, και πιάνουν στις αρπάγες τους τις ανόητες γυναίκες της Δύσης.4
Η πνευματική πορεία μέσα στο άγχος της καθημερινότητας και της επιβίωσης, μέσα στις υποχρεώσεις και τις ευθύνες –ο δρόμος δηλαδή που το Έργο θεωρεί αυτονόητο, αλλά και η Πλανητική Ιεραρχία προτείνει–, δεν είναι συμβατός με την ανατολίτικη ιδιοσυγκρασία, λέει ο Θιβετανός:
Ο εκγυμνασμένος ενορατικός ή μαθητής ζει πάντοτε τη διπλή ζωή της εγκόσμιας δραστηριότητας και του έντονου και ταυτόχρονου πνευματικού στοχασμού. Αυτό θα είναι το εξέχον χαρακτηριστικό του δυτικού μαθητή σε αντίθεση με τον Ανατολίτη μαθητή, ο οποίος δραπετεύει απ’ τη ζωή σε σιωπηλούς τόπους και μακριά απ’ τις πιέσεις της καθημερινής ζωής και της συνεχούς επαφής με άλλους. Το χρέος του δυτικού μαθητή είναι πολύ σκληρότερο, αλλά ό,τι θα αποδείξει στον εαυτό του και στον κόσμο σαν σύνολο θα είναι επίσης ανώτερο. Αυτό πρέπει να αναμένεται, αν σημαίνει κάτι η εξελικτική διαδικασία. Οι δυτικές φυλές πρέπει να προχωρήσουν σε πνευματική υπεροχή χωρίς να εξαλείψουν την ανατολική συνεισφορά, και η λειτουργία του νόμου της επαναγέννησης κρατά το κλειδί γι’ αυτό και καταδεικνύει αυτή την αναγκαιότητα.5
Λοιπόν, υπάρχει πλήθος αναζητητών, που από τον καιρό που έγραφε ο Θιβετανός μέχρι και τις μέρες μας θεωρούν το φως της Ανατολής ως το κατάλληλο και για τη Δύση. Εντούτοις, και συμφωνώντας απ’ ό,τι φαίνεται με τον Διδάσκαλο Ιωάννη, που διακήρυττε ότι η ανατολική σοφία ήταν παρελθούσης χρήσεως μετά την ενανθρώπιση του Λόγου, ο Θιβετανός, πριν περισσότερες από εφτά δεκαετίες, έκανε απρόσμενα την εξής ξεκάθαρη δήλωση:
Οι ρόλοι θα αντιστραφούν, τελικά, και το «Φως της Ανατολής» θα αντικατασταθεί από το φως της Ευρώπης και της Αμερικής.6
- Εσωτερική Ψυχολογία, Β΄, (1939), Κέδρος, Αθήνα, 2008, σ. 551 [511].
- Γοητεία: Ένα Παγκόσμιο Πρόβλημα, (1950), Κέδρος, Αθήνα, 2008, σ. 270-271 [254-255].
- Ο Λόγος στην Ιστορία – Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της Ιστορίας, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2005, σ. 170-171.
- Γοητεία, σ. 270 [254].
- Στο ίδιο, σ. 192 [179].
- Το Πεπρωμένο των Εθνών, (1949), Αθήνα, 1969, σ. 138 [132].