Εν μέσω της γενικής περιχαράκωσης των κρατών στην εποχή μας στα όρια των στενών τους συμφερόντων –ακόμα και μες στην Ευρωπαϊκή Ένωση–, και της έξαρσης διαφόρων εθνικισμών εδώ κι εκεί, αποκτά επικαιρότητα μια σύντομη επισκόπηση αυτού που μπορούμε να ονομάσουμε «εγωισμό των εθνών», όπως αυτός αναδεικνύεται μέσα από τους ισχυρισμούς περί του «περιούσιου λαού», οι οποίοι διατυπώθηκαν στην Ιστορία από διάφορα έθνη. Ας παρακολουθήσουμε το θέμα ξεκινώντας με τον Vidal–Naquet, ο οποίος γράφει για τη γέννηση των ευρωπαϊκών εθνών μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας:
Τα «αναδυόμενα» αυτά έθνη ή ακριβέστερα οι διανοούμενοι που διατείνονταν πως μιλούν εξ ονόματός τους –οι ιδεολόγοι τους, για να τους δώσουμε το αληθινό τους όνομα–, είχαν δυνατότητα επιλογής ανάμεσα σε δύο υποδείγματα κυριαρχικής εξουσίας: το ρωμαϊκό αυτοκρατορικό και το εβραϊκό βασιλικό. Χρειαζόταν να επιλέξουν ανάμεσα στον Καίσαρα και τον Δαυίδ. Στη μελλοντική Γαλλία, όπως και στη μελλοντική Ισπανία, προτιμήθηκε –εκτός από το σύντομο καρολιγγιανό μεσοδιάστημα– η ισραηλιτική βασιλεία (…). Από τα ανωτέρω συνάγεται το ακόλουθο θεμελιώδες γεγονός: ο πολλαπλασιασμός των «περιούσιων λαών» με τη σφραγίδα του αρχαίου Ισραήλ, πολλαπλασιασμός που ίχνη του υπάρχουν ακόμη και σήμερα, αλλά που, από την Αναγέννηση και μετά, διαδραμάτισε κεφαλαιώδη ρόλο στο ιδεολογικό τοπίο της Ευρώπης κι έπειτα της Αμερικής, ανάγεται στους χρόνους που ακολούθησαν την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση.1
Παρόμοια, ο Ροζέ Γκαροντί, στο βιβλίο του «Οι θεμελιώδεις μύθοι της Ισραηλινής πολιτικής»,2 αναφέρεται ειρωνικά στο «αποκλειστικό προνόμιο»,
(…) που παραχωρήθηκε από έναν Θεό μερικό και μεροληπτικό σε έναν εκλεκτό λαό, όπως συμβαίνει σε όλες τις φυλετικές θρησκείες και σε όλους τους εθνικισμούς που ισχυρίζονται ότι είναι ο εκλεκτός λαός, του οποίου η αποστολή είναι να εκπληρώσει το θέλημα του Θεού: Gesta Dei per Francos, για τους Γάλλους, Got mit uns, για τους Γερμανούς, Faire Christ Roi, για τον Φράνκο, in God we trust, βλασφημία γραμμένη πάνω σε κάθε δολάριο, Θεός παντοδύναμος του μονοθεϊσμού, του χρήματος και της αγοράς.
(…) Η Γαλλία είναι η «πρεσβυτέρα θυγάτηρ της Εκκλησίας», διά της οποίας εκπληρούται η δράση του θεού (Gesta Dei per Francos). Η Γερμανία βρίσκεται «υπεράνω όλων» γιατί ο Θεός είναι μαζί της (Got mit uns). Η Εύα Περόν διακηρύσσει ότι «Αποστολή της Αργεντινής είναι να φέρει τον Θεό στον κόσμο», και το 1972 ο πρωθυπουργός της Νοτίου Αφρικής, Φόρστερ, διάσημος για τον άγριο ρατσισμό του «απαρχάιντ», προφητεύει με τη σειρά του: «Ας μην ξεχνάμε ότι είμαστε ο λαός του Θεού, ο επιφορτισμένος με μια αποστολή…».
Για τη Γερμανία αξίζει τον κόπο να ρίξουμε μια ματιά σε όσα αποκαλύφθηκαν το 2016 για τον μέγιστο των σύγχρονων φιλοσόφων της, τον Μάρτιν Χάιντεγκερ:
Οι επιστολές, αποσπάσματα των οποίων δημοσιεύει η γερμανική Τσάιτ, αποκαλύπτουν ότι ο γερμανός φιλόσοφος ήταν γοητευμένος από την ωμή βία του Φύρερ, «εμμονικός» με τη «γερμανικότητα» (…).
(…) Στις 13 Απριλίου του επόμενου χρόνου, κι ενώ ο Χίτλερ είναι πλέον στην εξουσία, ο Χάιντεγκερ «παραληρεί» από ενθουσιασμό στα γράμματά του: «Ο λαός μας και το Ράιχ μετασχηματίζονται κι όποιος έχει μάτια να δει, αυτιά να ακούσει και μια καρδιά να χτυπάει, νοιώθει αυτή τη δύναμη και τη βαθειά έξαρση. Είμαστε και πάλι αντιμέτωποι με μια μεγαλειώδη πραγματικότητα, την οποία οφείλουμε να κάνουμε πράξη, με τρόπο ώστε να πάρει τη θέση της στον πνευματικό κόσμο του Ράιχ και στη μυστική αποστολή της γερμανικότητας».
(…) Ο όρος «γερμανικότητα» επαναλαμβάνεται συνέχεια στα γράμματα του Χάιντεγκερ, αφού στις 29 Ιανουαρίου 1943, και ενώ η μάχη του Στάλινγκραντ έχει μόλις τερματισθεί, ο γερμανός φιλόσοφος εκφράζει την ανησυχία του επειδή ο «μπολσεβικισμός» και ο «αμερικανισμός», που σύμφωνα μ’ αυτόν βασίζονται σε μία ενιαία ουσία, καταστρέφουν τη «γερμανικότητα».3
Τέλος πάντων, από το μικρόβιο του περιούσιου έθνους δεν ξέφυγαν βέβαια ούτε οι καλοί μας γείτονες. Σε άρθρο του δρ σύγχρονης Ιστορίας, Βλάση Αγτζίδη, με τίτλο «Ποιοι Νεότουρκοι;», διαβάζουμε τα εξής για τον Ζιγιά Γκιοκάλπ:
Υπήρξε ο πατέρας του ιδεολογικού ρεύματος του παντουρκισμού. (…) Χρησιμοποίησε τη λογοτεχνία για να μετακενώσει τις ιδέες του στον μουσουλμανικό οθωμανικό πληθυσμό και ενσωμάτωσε με έναν ακραία εργαλειακό τρόπο τα σχήματα του Νίτσε. Όπως γράφει σε ποίημά του: «Ο ύψιστος Θεός έπλασε τον Τούρκο ανώτερο».
(…) Χαρακτηριστική είναι η παραδοχή του ιδίου στο περιοδικό Yeni Hayat τo 1911, όπου περιέγραφε τον νέο άνθρωπο της νεοτουρκικής Νέας Τάξης: «Οι Τούρκοι ήταν οι “υπεράνθρωποι” που είχε φανταστεί ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε… Από την τουρκότητα θα γεννηθεί η νέα ζωή…».4
Σ’ αυτά μπορεί να προσθέτει κανείς απεριόριστα. Π.χ., στην προγραμματική διακήρυξή του, το κόμμα Μπάαθ στο Ιράκ (επί Σαντάμ Χουσεΐν) έλεγε ότι αγωνίζεται για τον θρίαμβο της «αιώνιας αποστολής» του «επίλεκτου» αραβικού έθνους. Ομοίως, στο ξεκίνημα της πρώτης σταυροφορίας, ο πάπα Ουρβανός απευθύνθηκε ως εξής στους Φράγκους:
Ω γένος των Φράγκων, γένος επίλεκτο του Θεού και αγαπητό στον Θεό (…) εσάς έχει ξεχωρίσει ο Θεός από όλα τα έθνη δίνοντάς σας μεγάλη στρατιωτική αρετή (…).
Στο ίδιο μήκος κύματος, η πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Μαντλίν Ολμπράιτ δεν είχε καμιά δυσκολία να δηλώσει ότι οι Αμερικανοί βλέπουν μακρύτερα γιατί στέκονται ψηλότερα, κι ότι είναι απαραίτητοι (indispensable)…5
Από τη δική του οπτική, ο Jeremy Rifkin, στο βιβλίο του «Το ευρωπαϊκό όνειρο»6 προβληματίζεται πολύ με το πόσο βαραίνει το θέμα αυτό στη συλλογική αμερικανική συνείδηση:
Πολλοί Αμερικανοί εξακολουθούν να βλέπουν τους εαυτούς τους ως τον περιούσιο λαό και την Αμερική ως τη γη της επαγγελίας. Πιστεύουν ότι η Αμερική είναι προορισμένη για το μεγαλείο κι ότι ο αμερικανικός δρόμος είναι ο δρόμος του Θεού. Κάθε επιτυχία μας φαίνεται σαν μια θετική απόδειξη του γεγονότος ότι είμαστε ο περιούσιος λαός.
Ποιο είναι το μέλλον της αμερικανικής αίσθησης ότι είμαστε κάτι το εξαιρετικό, ότι είμαστε ο περιούσιος λαός, σε έναν κόσμο όπου η αποκλειστικότητα δίνει σταθερά τη θέση της στη συμπεριληπτικότητα; Ο Θεός νοιάζεται όντως λιγότερο για το σύνολο της γήινης δημιουργίας του από όσο νοιάζεται για το βορειοαμερικανικό της τμήμα; Οι Ευρωπαίοι μπορεί να βρίσκουν αστεία αυτή την εικασία, αλλά πιστέψτε με, πολλοί Αμερικανοί είναι πεπεισμένοι ότι απολαμβάνουμε ειδική μεταχείριση ως ο περιούσιος λαός του Θεού.
Ακόμα και πίσω από το κίνημα του πανσλαβισμού που προώθησε δυναμικά η Ρωσία τον 19ο αιώνα στα Βαλκάνια, και στο οποίο προσχώρησε παθιασμένα και ο Ντοστογιέφσκι, μπορεί κανείς να ιχνηλατήσει την ιδέα περί του περιούσιου ρωσικού λαού, ιδιαίτερα στις αναφορές του μεγάλου αυτού συγγραφέα στον «ρωσικό Χριστό» και στον μεσσιανικό προορισμό του ρωσικού λαού, του μόνου σε ολόκληρη την ανθρωπότητα που δεν ξέχασε τον θείο λόγο, που θα πολεμήσει τους εχθρούς του Χριστού και θα σώσει τον κόσμο…
Γνωστή είναι βέβαια και η αρχαία κινεζική πολιτισμική υπεροψία απέναντι σε όλες τις άλλες κοινωνίες, οι οποίες χαρακτηρίζονταν συλλήβδην ως βάρβαρες. Γράφει π.χ. ο Χέγκελ στις αρχές του 19ου αιώνα:
Οι Κινέζοι από την άλλη μεριά είναι πολύ περήφανοι για να μάθουν κάτι απ’ τους Ευρωπαίους, αν κι είναι υποχρεωμένοι ν’ αναγνωρίζουν συχνά την ανωτερότητά τους. Τους Ευρωπαίους τούς μεταχειρίζονται σαν ζητιάνους, επειδή είναι υποχρεωμένοι να αφήνουν την πατρίδα τους και να αναζητούν την τύχη τους έξω από την χώρα τους.7
Στην ινδουιστική σκέψη, τέλος, συναντάμε τον όρο “μλέτσα” (Mleccha), που μπορεί να μεταφραστεί ως “μη-βεδικός” ή “βάρβαρος”, και αναφέρεται στους μη άρειους λαούς της Ινδίας. Οι Mleccha θεωρούνταν ακάθαρτοι και κατώτεροι, και κάθε επαφή μαζί τους ήταν απαγορευμένη και οδηγούσε σε απώλεια κάστας. Το ταμπού ήταν τόσο ισχυρό, ώστε απαγόρευε τα ταξίδια έξω από την Ινδία, και ειδικά με πλοίο. Αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο ο Μαχάτμα Γκάντι έγινε απόκληρος από την κάστα του όταν αποφάσισε να φύγει για την Αγγλία.8 Βρίσκουμε στο Διαδίκτυο τα εξής που εξηγούν γιατί ένας πιστός δεν μπορεί να ταξιδέψει με πλοίο:
Ένας Βραχμάνος εξήγησε το ταμπού ως εξής: Συμβαίνει επειδή κάποιος δεν μπορεί να εκτελέσει τα καθημερινά “πούτζας” (pujas), τα τριμερή “σαντιαβάντανς” (sandyavandans) επειδή ο ήλιος και το φεγγάρι “βρίσκονται σε λάθος θέση, στη λάθος στιγμή”. Επιπλέον, οι άνθρωποι ζούσαν αποκλειστικά μέσα στην κοινότητά τους και δεν “άγγιζαν” οποιονδήποτε άλλο. Αν κάποιος απομακρυνθεί, θα έπρεπε να διακυβεύσει αυτές τις θρησκευτικές πρακτικές, να “αγγίξει” πολλούς ακάθαρτους ανθρώπους και να φάει φαγητό που έχουν ετοιμάσει οι “μλέτσα” (μη άρειοι ή μη βεδικοί πιστοί). Ένας άλλος λόγος που αναφέρθηκε είναι ότι η Ινδία είναι “πούνιαμπχούμι” (punyabhoomi), ιερή γη, και ο υπόλοιπος κόσμος είναι “κάρμαμπχούμι” (karmabhoomi), γη του καθήκοντος. Επιπλέον, η αναχώρηση από αυτή τη γη οδηγούσε στο τέλος του κύκλου της μετενσάρκωσης, καθώς ο ταξιδιώτης θα αποκοβόταν από τα αναγεννητικά ύδατα του Γάγγη (εξ ου και βρέθηκε η αγγλική λύση να μεταφέρεται νερό από τον Γάγγη στα πλοία). Σήμαινε επίσης την αναχώρηση από οικογενειακούς και κοινωνικούς δεσμούς, πέρα από την απομάκρυνση από την κάστα, ειδικά για τα υψηλότερα μέρη της κοινωνίας.
Όσο για το ιδεολόγημα περί του περιούσιου ελληνικού λαού, αφήνουμε εδώ να συνοψίσει τον πυρήνα του το γνωστό στέλεχος της δικτατορίας της 21ης Απριλίου και θεωρητικός της ακροδεξιάς, Γεώργιος Γεωργαλάς (1928-2016):
Είναι το κατ’ εξοχήν μη αγελαίον ον – ο Έλλην: ο ταλαντούχος, ο φιλοπερίεργος και φιλομαθής, ο ανικανοποίητος, ο πνευματικός, ο ατομικός, ο ατίθασος, ο αγωνιστής, ο μη συμβατικός, ο δημιουργός. Όχι πως ο Έλλην δεν ήταν ανθρώπινος – ήταν όμως αυτός που έφθασε στο ανώτατο επίπεδο, όπου μπορεί να φθάσει το ανθρώπινο ον. Με αυτή την έννοια υπήρξε ο Τέλειος Άνθρωπος. Και ό,τι κι αν λένε οι αντιρατσιστές, αντιεθνικιστές και αντιφεμινιστές, οικουμενιστές και λοιποί «προοδευτικοί», ο Έλλην είχε απόλυτη και διαυγέστατη συνείδηση της ανωτερότητός του. «Πας μη Έλλην βάρβαρος», «Το ελληνικόν ελεύθερον», «κυρίαρχον δει είναι το ελληνικόν».9
- Πέρα από την Αρχαία Ελληνική Δημοκρατία, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1991, σ. 164.
- Νέα Θέσις, Αθήνα, 1996, σ. 15 και 36.
- http://www.thebest.gr/news/index/viewStory/412191
- http://www.avgi.gr/article/10811/5922138/poioi-neotourkoi-
- NBC’s Today Show, 19 Φεβρουαρίου, 1998.
- Λιβάνης, Αθήνα, 2005, σ. 41 και 49.
- Φιλοσοφία της Ιστορίας, Μτφ. Αχιλλέας Βαγενάς, Αναγνωστίδης, Αθήνα, 1970, σ. 140.
- Μ.Κ. Γκάντι, Μια αυτοβιογραφία ή Η ιστορία των πειραμάτων μου με την αλήθεια, Εκδοτικός Οίκος Ναβατζιβάν, Αχμενταμπάντ, Ινδία, 1925-1929. Διαβάζουμε τα εξής που λέγονται στον νεαρό Γκάντι από τον Σεθ, τον επικεφαλής της κοινότητάς του: “Η γνώμη της κάστας είναι ότι η πρότασή σου να πας στην Αγγλία δεν είναι ορθή. Η θρησκεία μας απαγορεύει τα θαλάσσια ταξίδια στο εξωτερικό. Έχουμε επίσης ακούσει ότι δεν είναι δυνατόν να ζεις εκεί χωρίς να διακινδυνεύεις τη θρησκεία μας. Εκεί θα αναγκάζεσαι να φας και να πιεις με Ευρωπαίους!”. Όταν ο Γκάντι απάντησε ότι η κάστα δεν θα πρέπει να αναμειχθεί στην απόφασή του, ο Σεθ τον έβρισε και διακήρυξε τα εξής: “Το αγόρι από σήμερα θα θεωρείται απόκληρος. Όποιος τον βοηθήσει ή πάει να τον ξεπροβοδίσει στην προκυμαία θα τιμωρηθεί με πρόστιμο μίας ρουπίας και τεσσάρων άννας”.
- Περιοδικό Ελληνική Αγωγή, τεύχος 70 (Φεβρουάριος 2003).